درحالیکه نیروهای زمینی و هوایی عمدتا -بجز
شرایط جنگی و یا مواقع خاص- در محدوده مرزها عمل میکنند، اما ناوگانهای
دریایی برای انجام ماموریت خود به فراتر از مرزها میروند و این شاید
مهمترین وجه تمایز این نیرو از بقیه باشد.
گروه امنیتی دفاعی خبرگزاری فارس- توجه به مقوله مهم دریا در کشورهای پیشرفته جهان، امری ضروری و غیرقابل انکار بوده و این حوزه از دیرباز به عنوان محل رفت و آمد کاروانهای تجاری در نظر گرفته شده است.
امروزه نیز بخش اعظمی از تبادلات بین کشورها از طریق این مناطق راهبردی صورت میگیرد، اما این تنها یک روی سکه است و روی دیگر آن توانایی است که باید جهت حفظ و ایمنسازی این مسیرهای مواصلاتی توسط قدرتها طرحریزی و به مرحله اجرا برسد، لذا همسو با بهرهبرداریهای غیرنظامی از محیط آبهای بینالمللی (در کنار بهرهبرداری از منابع فلات قاره و آبهای سرزمینی)، حضور ناوگانهای رزمی با دلایل مختلف -از حفظ امنیت گرفته تا دستاندازی به منافع سایر حکومتها- در سرتاسر جهان در حال پیگیری است.
اما شاید یکی از مهمترین عرصههای بهرهبرداری از این محیط ناب و با ارزش، افزایش تبادلات سیاسی و دیپلماتیک است که امروزه به امری عادی بدل شده است.
در این مسیر، حضور ناوگان دریایی یک کشور در کشوری دیگر میتواند علاوه بر حمل پرچم در آبهای بینالمللی به مثابه قدرتی در جهت حفظ منافع ملی، نشان از توانایی و اقتدار در جهت دریانوردی در فواصل دور و رساندن پیام صلح و دوستی به جوامع دیگر باشد.
درنظر داشته باشم که نیروی دریایی در بین سایر نیروهای نظامی از یک وجه تمایز مهم برخوردار است چراکه نیروهای زمینی و یا هوایی کشورها -بجز شرایط جنگی و یا تمرینات و رزمایش های مشترک با سایر کشورها- عمدتا در محدوده مرزی خود عمل میکنند اما ناوگانهای دریایی برای انجام ماموریتهای خود -حتی ماموریتهای عادی و روزمره- به فراتر از مرزها میروند.
نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران نیز بنا بر تدابیر فرماندهی معظم کل قوا، سالهاست پا را از آبهای سرزمینی کشورمان فراتر نهاده و علاوه بر نمایش قدرت غیرقابل انکار در راستای سیادت از منافع ملی در آبهای بینالمللی و مبارزه با پدیده شوم دزدی دریایی، حامل پرچم مقدس ایران در کشورهای دوست است که علاوه بر رساندن پیام اقتدار میتواند به افزایش روابط دیپلماتیک فی ما بین نیز منجر شود.
در این نوشتار سعی کردیم به اختصار به برخی موضوعات ازجمله پیشینیه نیروی دریایی ایران و نیز روابط دریایی کشورمان با سایر ملل و اهمیت برخی از این کشورها اشاره کنیم.
** نیروی دریایی ایران در آیینه تاریخ
نیروی دریایی ایران طولانیترین بیشینه تاریخی را در بین تمامی کشورهای جهان باستان دارد. این نیرو در دوران قدیم، همگام با ارتشی منظم و قدرتمند در عرصه زمین، علاوه بر نمایش توان رزمی و حفظ مرزهای گسترده این سرزمین بزرگ، خود پایهگذار اتفاقات مهم بسیاری بود که بخشی از آن تا به امروز ماندگار است.
اگر بخواهیم به صورت گزیده و کوتاه به بخشهای مختلف از تاریخ نیروی دریایی کشورمان اشاره کنیم باید به نخستین حضور در آبهای سرزمینی کشورمان بازگردیم که از دیرباز با نام «دریای پارس» شناخته شده و امروزه به نام «خلیج فارس» شناخته میشود.
این منطقه مهم و راهبردی، در تمامی تاریخ -چه در دوران باستان و چه در مقطع امروز- علاوه بر داراییهای بزرگ طبیعی همچون ذخایر غنی ماهیها، مروارید و جزایر مشرف به مرزهای آبی، دارای گستره وسیعی از شریانهای سوختهای فسیلی است که از بدو کشف تا به امروز، آن را به منطقهای مهم در عرصه جهانی تبدیل کرده و به همین دلیل است که همواره مورد هجوم بیگانگان -برای دستاندازی به ثروتهای آن- قرار گرفته است.
اما نخستین حضور ایرانیان در عرصه دریاها همانطور که گفته شد، به سواحل خلیج فارس و دوران پیش از سلسلههای بزرگ در سال 564 قبل از میلاد مسیح باز میگردد.
با آغاز سلسله هخامنشیان و دوران کوروش و داریوش کبیر، نخستین سنگ بنای نیروی دریایی چیده شد که از جمله آن میتوان به ساخت کانالی بین دریای سرخ و دریای مدیترانه در زمان داریوش اول اشاره کرد که بعدا به کانال سوئز امروزی منجر گردید. در این دوران دریانوردیهای بسیاری در جهت کشف سرزمینهای جدید در حال انجام بود.
* اوجگیری در زمان خشایارشا
کمی بعد، در دوران خشایارشا، اقتدار دریایی به اوج خود رسید. در این زمان کشورمان بر گسترهای وسیع از جهان حکومت میکرد و بالطبع دشمن درجه یک و نخست آن یعنی یونان باستان در درگیری تمام عیار با ایرانیان بود.
از جمله اتفاقات رخ داده در مرزهای آبی با یونانیها، مهمترین جنگ دریایی آن زمان یعنی نبرد «سالامیس» بود که نخست با پیروزی یونانیها به پایان رسید ولی به واسطه دلاوری فرماندهان ارتش ایران خصوصا «آرتمیس» که بانوی دریاسالاری بوده است، کشتیهای ایرانی از منطقه کوچکی که در آن گرفتار شده نجات یافته و نبرد را در شرایط متوازنی به پایان بردند.
* تاسیس دانشکده افسری دریایی به دست ساسانیان
با آغاز سلسله ساسانیان، نخستین دانشکده افسری دریایی در بندر باستانی «سیراف» تشکیل شد و حضور قدرتمندانه ناوگان دریایی در آبهای خلیج فارس به وقوع پیوست که در کنار تامین امنیت جزایر، بخش جنوبی این دریا را نیز به قلمرو کشورمان افزوده و از خطر حملات اعراب به دور نگاه داشتند، ضمن آنکه درگیریهای دریایی نیز با قدرت دیگر جهان باستان یعنی امپراتوری روم در جریان بود.
پس از ورود اسلام به کشورمان، ایرانیان در دربار اعراب خوش درخشیدند و در بخشهایی از نبردها هوش و ذکاوت آنان تاثیرگذار بود.
در جریان درگیریهای مسلمانان با امپراتوری روم شرقی، نبردهایی در عرصه دریا به وقوع پیوست که طی آن، عملا ایرانیان فرماندهی ناوگان را بر عهده داشتند اما پس از اسلام، نخستین سلسلهای که به صورت خاص به نیروی دریایی روی آورد، صفویان بودند.
* سنگاندازی انگلیس
در آن زمان، استعمار امپراتوری پرتغال بخشهایی از جزایر و بنادر جنوبی ایران را در اشغال خود داشت و متعاقب دوران شاه عباس صفوی، این مناطق شامل بندرگمبرون (بندرعباس فعلی) و جزیره هرمز با کمک امپراتوری بریتانیا آزاد شد اما انگلیسیها در راه دستیابی کشورمان به یک نیروی دریایی مناسب سنگ اندازی کردند.
* شکوفایی در عصر نادری
مدتی بعد با روی کار آمدن سلسله افشاریان، نادرشاه توجه خود را به صورت کامل به حفظ مرزهای دریایی معطوف کرد و دقیقا در این زمان نخستین نیروی دریایی مقتدر پس از سالها تاسیس شد و امنیت کامل آبهای خلیج فارس -که تا آن زمان مامن دزدان دریایی شده بود- بازگشت.
این نیروی دریایی علاوه بر مقابله با استعمار و بهرهگیری در لشکرکشیها، در تامین امنیت آبهای جنوب و شمال کشور نیز موثر بود تا آنجا که روسیه تزاری از هرگونه نبردی در این عرصه اجتناب میکرد.
* قاجار همه چیز را به باد داد
با آغاز دوران حکومت قاجار، توجه به نیروی دریایی، صرفا به خرید چند ناو کوچک از انگلیس با نامهای «پرسپولیس» و «شوش» منتهی شد که در حقیقت آغاز دوران شناورهای نسل جدید نیروی دریایی بود ولی عملا بدون استفاده خاصی رها شد و از داراییهای «نادر» نیز جز تعدادی کشتی شکسته باقی نماند.
* دوران پهلوی؛ فراز و فرود در نیروی دریایی مدرن ایران
اما دوران نوین نیروی دریایی ایران را باید به آغاز حکومت پهلوی نسبت داد. در این زمان، خرید شناورهای مختلف از کشورهای اروپایی انجام گرفت تا با تامین امنیت در آبهای خلیج فارس و بخشهایی از دریای خزر، سیادت و اقتدار دریایی حاصل شود.
این امکانات اما با وقوع جنگ جهانی دوم، وقایع شهریور 1320 و حمله بریتانیا از جنوب و شوروی از شمال، به دلیل رها شدن فرماندهی نیروهای رزمی -علیرغم مقاومت دلاورمردانه افسران نیروی دریایی همچون شهیدان «بایندر»، «نقدی»، «میلانیان»، «کهنمویی»، «هریسچی»، «ریاضی» و ...- در شمال و جنوب در هم شکسته شد و باز هم کشورمان به شرایط نبود ناوگانی مقتدر بازگشت.
کمی بعد و در دوران پهلوی دوم، توجه به خرید و نوسازی ناوگان دریایی به جهت تبدیل شدن به قدرت اول منطقهای، بار دیگر در دستور کار قرار گرفت که حاصل آن وارد کردن شناورهای مختلف در انواع رزمی و پشتیبانی، یگانهای زیرسطحی (که به دلیل شرایط انقلاب به کشورمان نرسید) و ناوگانی از انواع بالگردها، هواپیماهای بال ثابت و هواناو بود که از کشورهای آمریکایی و اروپایی خریداری شد.
در همین بازه زمانی، عملیاتهایی نیز در عرصه دریاها رخ داد همانند بازپس گیری جزایر سهگانه در سال 1350 یا حضور در ظفار برای کمک به پادشاهی عمان.
* درخشش در جنگ 8 ساله
پس از انقلاب اسلامی و با آغاز 8 سال جنگ تحمیلی، شاهد درخشش تاریخی از نیروی دریایی کشورمان بودیم. این نیرو در عین تحریمها، نبود پشتیبانی و شرایط در هم ریخته سالهای نخست انقلاب، تنها در 67 روز اول جنگ، بخش اعظمی از نیروی دریایی عراق را در عملیاتی موسوم به «مروارید» منهدم کرد و تا پایان جنگ 8 ساله، سیادت و اقتدار دریایی خود را در عرصه عظیمی از آبهای جنوبی کشور، از منطقه خطر و آتش در شمال خلیج فارس تا تنگه هرمز و دریای عمان به نمایش گذاشت.
این نیرو در مقاطع گستردهای از این دوران، وظیفه اسکورت و حفاظت از ناوگان دریایی غیرنظامی، پدافند از جزایر و سکوهای نفتی، حفاظت از بنادر و عملیاتهای تکاوری و پروازی در اکثر طرحهای رزمی عرصه زمینی خصوصا مقاومت ماندگار 34 روزه در خرمشهر را از خود نشان داد که نهایتا با ایستادگی دلاورمردانه در برابر ناوگان متجاوز و جنایتکار ایالات متحده در 29 فروردین 1367 ماندگار شد و در این مسیر شهدای بسیاری تقدیم مرزهای آبی کشورمان گردید که بخشی از آنان تا ابد در بستر خلیج همیشه فارس به عنوان یادگاری از حافظان ابدی آن خفتهاند.
* آغاز دوران بازسازی و خودکفایی
پس از جنگ تحمیلی نیز با آغاز دوران نوسازی، علاوه بر خریدهایی محدود از کشورهای خارجی، اقدامات بزرگ و شگرفی در زمینه ساخت یا بازسازی ناوگان رزمی صورت پذیرفت به طوریکه امروزه نیروی دریایی کشورمان از تجهیزات تا حدود زیادی قابل قبول در عرصههای سطحی، زیرسطحی و پروازی برخوردار است که تامین امنیت را به خوبی ممکن و از هرگونه دستاندازی قدرتهای بیگانه جلوگیری میکند.
* حرکت به فراتر از آبهای ایران
در سال های پایانی دهه 80 شمسی، بنا بر تدبیر فرماندهی معظم کل قوا، وظیفه سیادت و حفظ امنیت خلیج فارس تا منطقه شرق تنگه هرمز به نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و منطقه غرب تنگه هرمز تا دریای عمان و ورای آن در آبهای بینالمللی به نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران واگذار شد و امروزه ناوگروههای رزمی نیروی دریایی ارتش تا گسترده وسیعی از منطقه شمال اقیانوس هند و مدار 10 درجه از خط استوا فعالیتهای رزمی و اطلاعاتی را داشته و عملا از یک نیروی کرانهای و سپس منطقهای به یک نیروی راهبردی بینالمللی تبدیل شده است که حاصل آن سفر 45 ناوگروه عملیاتی (تاکنون) به عرصههای متفاوتی از دریاها همانند اقیانوسهای آرام، اطلس و هند، دریاهای مدیترانه و سرخ و منطقهای طلایی در مثلث تنگه هرمز، تنگه بابالمندب و کانال مالاکا به عنوان مثلث مهم و استراتژیک تجاری بوده است که علاوه بر نمایش اقتدار کشورمان و حفاظت از منافع ملی با استفاده از دانش بومی و تجهیزات مناسب در جهت حضور در دریاهای دوردست (شامل انواع شناورهای سطحی، زیرسطحی و یگانهای بالگردی هوادریا)، موجب افزایش دیپلماسی نیز شده است که از رهگذر آن، با حضور در بنادر کشورهای دوست و تبادل تجربیات که منجر به سفر متقابل ناوگان دریایی آن کشورها نیز به ایران گردیده و خود زمینهساز رشد و شکوفایی و نیز ارتقا سطح دانش و تجربه در کنار همکاریهای فیمابین شده است که میتوان به آنان به عنوان مقاصدی در جهت تجدید قوا و همچنین افزایش شعاع عملیاتی برای دستیابی به مسیرهای دوردست نیز نگاه کرد.